An abairt Ghaeilge agus an abairt Bhéarla

Suíomh an bhriathair san abairt

‘Tá Pádraig saibhir,’ a déarfadh Gaeilgeoir, ach is éard a déarfadh Béarlóir ‘Patrick is rich.’ San abairt Ghaeilge, is gnách an briathar a bheith ar dtús agus an t-ainmní a bheith idir an briathar agus an chuid eile den fhaisnéis - rud is ionann agus a rá go ndéanann an t-ainmní iad seo a scaradh ó chéile.[1] Ach, san abairt Bhéarla, is gnách an t-ainmní a bheith ar dtús; agus ní scarann sé an briathar ón chuid eile den fhaisnéis.

Fágann sin buntáiste ag an Bhéarlóir nuair is mian leis ‘comharthaí sóirt’ an ainmní a lua. Dá mba mhian le Béarlóir a insint go ndeachaigh buachaill áirithe chun na Gearmáine i ndiaidh teacht anall as Meiriceá dó, cad é a déarfadh sé? Níorbh éadóigh a leithéid seo a chluinstin uaidh: ‘That boy who came over from America went to Germany.’

Sa chás sin, bheadh an t-ainmní agus a chomharthaí sóirt luaite sula n-úsáidfí príomhbhriathar na habairte ar chor ar bith. Agus bheadh an chaint ag teacht leis an ghnás úd an Bhéarla. Bheadh an t-ainmní ar dtús agus an príomhbhriathar ina dhiaidh, agus ní bheadh scaradh ar bith déanta idir an príomhbhriathar (went) agus an chuid eile den fhaisnéis (to Germany).

Ach is de ghnás na Gaeilge é an t-ainmní a bheith go díreach i ndiaidh an phríomhbhriathair. Mar sin de, is deacair mórán de chomharthaí sóirt a chur leis an ainmní gan róscaradh a dhéanamh idir an príomhbhriathar agus an chuid eile den fhaisnéis.

An scríbhneoir Gaeilge a leanfadh de ghnás an Bhéarla - mar a dhéanann a lán faoi láthair- déarfadh sé ‘chuaigh an buachaill sin a tháinig anall as Meiriceá chun na Gearmáine.’

Ba mhór a scarfadh sé an príomhbhriathar (chuaigh) ón chuid eile den fhaisnéis (chun na Gearmáine); agus bheadh a shliocht sin ar an abairt. Ní hé amháin go mbeadh sí aimhréidh, ach bheadh sí gan chiall.

Gaeilgeoir a mbeadh seanchleachtadh ar an Bhéarla aige, is dóigh go dtomhaisfeadh sé cad é a bhíothas a mhaíomh le ‘chuaigh an buachaill sin a tháinig anall as Meiriceá chun na Gearmáine.’ Ach cad é a thuigfeadh Gaeilgeoir gan Bhéarla as an abairt chéanna? Níorbh éadóigh é a bheith in amhras faoi na gnóthaí. Níorbh ionadh rómhór é a fhiafraí cá ndeachaigh an buachaill ‘a tháinig anall as Meiriceá chun na Gearmáine.’ Óir, dá mbeadh an t-eolas céanna úd le cur i bhfriotal aige féin, is éard a déarfadh sé ‘an buachaill sin a tháinig anall as Meiriceá, chuaigh sé chun na Gearmáine.’ Sa dóigh sin, dhlúthódh sé an príomhbhriathar (chuaigh) leis an chuid eile de fhaisnéis (chun na Gearmáine) agus sheachnódh sé ciotaí an Bhéarlachais.

An difríocht sin idir ghnás na Gaeilge agus gnás an Bhéarla, tá sí le feiceáil go soiléir i gcuid de na haistriúcháin a tugadh ar leabhair Bhéarla, dornán blianta ó shin - go háirithe na haistriúcháin atá déanta ag scríbhneoirí a tógadh le Gaeilge. Le Gaeilge shothuigthe a chur ar abairtí Béarla den chineál úd, bhaineadh cuid de na cainteoirí dúchais feidhm as leaganacha den sórt seo: ‘Dúirt an fear a tháinig isteach agus gunna leis, dúirt sé le muintir an tí gurbh airgead a bhí uaidh.’

Fuarthas tormas trom ar an chineál sin abairte, agus tugadh ‘an abairt bhacach’ mar leasainm air. Ach ní raibh an bhacaí an-mhór, ar chor ar bith. Níl de locht ar an abairt seo thuas ach an príomhbhriathar a bheith inti in dhá áit. Murab é sin, bheadh sí ina habairt maith go leor .i. ‘an fear a tháinig isteach agus gunna leis, dúirt sé le muintir an tí gurbh airgead a bhí uaidh.’ Agus is deimhin gur shothuigthe go mór í ná ‘dúirt an fear a tháinig isteach agus gunna leis le muintir an tí gurbh airgead a bhí uaidh.’ Bheadh sí saor ón bhacaí a bhaineann le ‘... a tháinig isteach agus gunna leis le muintir an tí...’

Na seach-chainteanna sin atá á gcur isteach idir an fhoraisnéis agus an iaraisnéis[2] in abairtí Gaeilge, is iad is cúis le cuid de abairtí na nua-Ghaeilge a bheith aimhréidh- agus lena gciall a bheith do-aimsithe go leor. Is léir an méid sin ó na samplaí seo thíos de abairtí gairide féin.

A leithéid seo le linn ainmfhocal sa tuiseal cuspóireach a bheith ina iaraisnéis: ‘Gheobhaidh an triúr is fearr a thabharfaidh freagraí ar na ceisteanna duaiseanna maithe.’

Is dóigh go dtomhaisfí cad é a bhíothas a mhaíomh leis an abairt sin; ach, mar sin féin, is neamhshlachtmhar an abairt í. B’fhearr gan na ‘ceisteanna’ agus na ‘duaiseanna’ a bheith le hais a chéile.

A leithéid seo le linn ainmfhocal sa tuiseal tabharthach a bheith ina iaraisnéis: ‘Tá fear atá ina dhlíodóir ina chathaoirleach ag an gcomhlacht sin.’

Ní den chéadamharc a d’ aithneofaí cad é a bhíothas ag iarraidh a chur in iúl leis an abairt sin. Agus is dochanta go leor ‘ina dhlíodóir ina chathaoirleach.’

A leithéid seo le linn aidiacht a bheith ina iaraisnéis: ‘Bhí an obair le déanamh sa mhuileann trom.’

An sa ‘muileann trom’ a bhí an obair a bhí le déanamh?

A leithéid seo le linn cineál de chlásal coibhneasta a bheith ina iaraisnéis:

‘Tá a lán daoine óga a bhíonn ag obair i rith an lae a dhéanann staidéar istoíche.’

Ní róléir ar an abairt sin cé acu na daoine óga nó an lá a dhéanann staidéar istoíche.

A leithéid seo le linn ainm briathartha a bheith i dtús na hiaraisnéise: ‘Bhí mé ag éisteacht le Tadhg Ó Taistil a chaith cúig bliana i lár na hAfraice ag cur síos ar a chuid eachtraí.’

Ar feadh na gcúig bliana sin, an ag cur síos ar a chuid eachtraí a bhí Tadhg i lár na hAfraice?

A leithéid seo le linn an iaraisnéis a bheith dobhriathartha: ‘D’imigh an fear a bhí tar éis teacht isteach amach go tapa.’

Is cosúil gur ghairid a d’fhan an fear a bhí ‘tar éis teacht isteach amach go tapa.’

A leithéid seo le linn an iaraisnéis a bheith réamhfhoclach: ‘Tá míniú ar na nithe a bhí ag déanamh buartha don Phríomh-Aire sa litir úd an Rí.’

An i litir an Rí a bhí an Príomh-Aire, tráth a bhí na nithe úd ag déanamh buartha dó?

A leithéid seo, tráth a úsáidtear briathar ar riachtanach réamhfhocal a bheith ina fhochair: ‘Ní thaitníonn daoine a labhraíonn sa dóigh sin le Donnchadh.’

Cé leis nach dtaitníonn daoine a labhraíonn sa dóigh sin le Donnchadh?

A leithéid seo le linn cónasc a bheith i dtús na hiaraisnéise: ‘Dúirt Monsieur A.B., an t-údar clúiteach gur tugadh ardmholadh dá leabhar gur thaitin Londain go mór leis.’

An é an t-údar clúiteach féin a dúirt gur tugadh ardmholadh dá leabhar? Murab é, ní léir sin ón abairt seo thuas.

D’fhéadfadh corrdhuine a mheas gurbh fhearr feidhm a bhaint as abairtí den chineál seo thuas féin ná iad a sheachaint. D’fhéadfaí a mheas nach mbeifí in inmhe iad a sheachaint gan an Ghaeilge a phlódú le leaganacha de shórt ‘an buachaill sin a tháinig anall as Meiriceá, chuaigh sé chun na Gearmáine.’ Ach bheifí, dá bhféachfaí leis.

‘Gheobhaidh an triúr is fearr a thabharfaidh freagraí ar na ceisteanna duaiseanna maithe,’ cuir i gcás. D’fhéadfaí sin a chur i riocht eile seachas ‘an triúr is fearr a thabharfaidh freagraí ar na ceisteanna, gheobhaidh siad duaiseanna maithe.’ Nár shásúil go leor ‘Bronnfar duaiseanna maithe ar an triúr is fearr a thabharfaidh freagraí ar na ceisteanna’? Nó ‘Beidh duaiseanna maithe le fáil ag an triúr is fearr a thabharfaidh freagraí ar na ceisteanna’?

Agus, gan amhras ar bith, ní furasta a rá cé acu seo ba mheasa: ‘Tá fear atá ina dhlíodóir ina chathaoirleach ag an gcomhlacht sin’ nó ‘fear atá ina dhlíodóir, tá sé ina chathaoirleach ag an gcomhlacht sin.’ Ach cad é an fáth a n-úsáidfí díogha ar bith den dá dhíogha in ionad ‘dlíodóir é an fear atá ina chathaoirleach ag an gcomhlacht sin’?

Is fíor gur sothuigthe ‘An obair a bhí le déanamh sa mhuileann, bhí sí trom’ ná ‘Bhí an obair a bhí le déanamh sa mhuileann trom.’ Ach b’fhearr ná ceachtar acu ‘ba trom í an obair a bhí le déanamh sa mhuileann’.

Mar atá ráite cheana féin, tá sé de bhuntáiste ag an Bhéarla go gceadaíonn gnás na teanga sin seach-chainteanna a chur isteach in abairtí, idir an t-ainmní agus an príomhbhriathar. Ach baineadh anúsáid as an ‘bhuntáiste’; agus tá a shliocht sin ar mhórán de Bhéarla na linne seo. Ní hannamh a chuirtear isteach seach-chainteanna arbh fhearr go mór iad a bheith in abairtí dóibh féin. Do sábhála Dia an Ghaeilge ar an chineál seo:

‘The deceased Gentleman, who although always busy in commercial pursuits, was an accomplished angler and a golfer of no mean repute, donated a considerable portion of the large fortune he had accumulated by his up-to-date business methods to charities’!

Infinideach an Bhéarla agus ainm briathartha na Gaeilge

De ghnáth, bíonn Infinideach an Bhéarla ar bhéala a cuspóra mar atá san abairt seo: ‘John would like to get the money.’ Agus ó tharla an cuspóir ar deireadh, is féidir a chomharthaí sóirt a chur leis gan ‘bacach’ a dhéanamh den abairt. Cuir i gcás ‘John would like the money which was left by the uncle who made his fortune in America.’

Os a choinne sin, is i ndiaidh a ‘chuspóra’ a bhíonn ainm briathartha na Gaeilge (‘comhionann’ infinideach an Bhéarla). ‘Ba mhaith le Seán an t-airgead a fháil,’ cuir i gcás. Agus tá an difríocht sin ina cúis le mórán abairtí bacacha a bheith le feiceáil, na saolta deireanacha seo. Óir ní beag an méid daoine a scríobhann comharthaí sóirt an chuspóra go díreach ina dhiaidh, de réir ghnás an Bhéarla. Le tamall beag de bhlianta, ní hannamh ar chor ar bith, a leithéid seo: ‘Ba mhaith le Seán an t-airgead a bhí fágtha ina dhiaidh ag an uncail a fuair bás i Meiriceá a fháil.’ Nó a leithéid seo: ‘Ba mhaith le Seán an t-airgead a bhí fágtha ina dhiaidh ag an uncail a rinne a shaibhreas in Meiriceá agus a fuair bás a fháil.’

Ba cheadmhach, de réir ghnás na Gaeilge, comharthaí sóirt an chuspóra a lua go díreach i ndiaidh an ainm bhriathartha. Cuir i gcás, ‘Ba mhaith le Seán an t-airgead a fháil a bhí fágtha ina dhiaidh ag an uncail a rinne a shaibhreas i Meiriceá.’ Ach níor chóir é a bheith de fhiacha ar scríbhneoir cloí leis an leagan sin, murar mian leis é. An té a mbeadh a sháith Gaeilge aige b’fhurasta dó a athrach sin de dhéanamh a thabhairt ar an abairt. D’fhéadfadh sé a rá mar seo, ‘Ba mhaith le Seán aige féin an t-airgead a bhí fágtha ina dhiaidh ag an uncail...’ nó mar seo, ‘Ba mhaith le Seán greim a fháil ar an airgead a bhí fágtha ina dhiaidh ag an uncail...’

I dtaca le ‘Ba mhaith le Seán go bhfaigheadh sé an t-airgead...’ fágaimis siúd mar atá sé!

Neamhúsáid ‘IS’

Is mór atáthar ag claonadh le ‘tá,’ nó ‘bí,’ nó ‘bheadh’ a úsáid in ionad ‘is’ nó ‘ba’; agus, mar is léir ón chúpla sampla seo thíos, is é ‘it’ an Bhéarla is cúis le cuid mhaith den chlaonadh sin:

‘Bhí sé go haoibhinn ar an bhfarraige, an lá úd.’

Cé, nó cad é, a bhí go haoibhinn? An té nach mbeadh Béarla le cois na Gaeilge aige, ba dhoiligh dó an fhadhb a réiteach. Ach, an té a mbeadh an dá chuid aige, d’fhéadfadh sé a thomhas gurb amhlaidh a bhíothas ag iarraidh a rá ‘gurbh aoibhinn bheith ar an bhfarraige, an lá úd.’

‘Dúirt an t-aturnae nach mbeadh sé ceart ná féideartha seilbh an tí a bhaint den seanfhear.’

Roimhe seo, is éard a déarfaí ‘Nár cheart agus nárbh fhéidir seilbh an tí a bhaint den seanfhear.’

Tamall beag de bhlianta ó shin, tharla a lán coimhthíoch ar cuairt i mbaile áirithe de chuid Thír Chonaill. Duine de na coimhthígh féin, is éard a dúirt sé le fear de mhuintir na háite “Tá sé deacair freastal dóibh go léir.” - “Aidhe,” arsa an fear. “Tá a fhios agam cad é atá tú a mhaíomh. Agus tá an ceart agat, a mhic. Is doiligh a gcur a luí; is deacair a gcur ina suí, agus is deacra ná sin féin a gcur chun bia.”

Is minic a chluintear a leithéidí de abairtí ag Béarlóirí:

‘I was sorry that the poor lad was ill.’

‘I was surprised that Mark was at that sort of work.’

Agus, faraor, ní hannamh a chítear lomaistriúcháin a leithéidí sin sa nua-Ghaeilge:

‘Bhí brón orm go raibh an garsún bocht breoite,’ agus ‘bhí iontas orm go raibh Marcas i mbun an chineáil sin oibre.’

Shílfeá gurbh amhlaidh a d’éag an brón nuair a tháinig breoiteacht ar an ghasúr - agus gur éag an t-iontas nuair a chuaigh Marcas i mbun an chineáil úd oibre! Agus go bhféadfaí an sórt sin de mhíchruinneas a sheachaint ach feidhm a bhaint as an aimsir chaite den bhriathar IS! Sa Ghaeltacht go fóill, tá a lán a déarfadh ‘Ba bhocht liom an gasúr a bheith breoite.’ agus ‘B’iontach liom Marcas a bheith i mbun an chineáil sin oibre.’

A thuilleadh abairtí aimhréidhe

Seo thíos cnuasach beag de abairtí ar a bhfuil na lochtanna atá léirithe cheana. Na beachtaíochtaí atá curtha leo seo, ní bhaineann siad ach le míchruinneas na n-abairtí; agus is é is cuspóir dóibh a thaispeáint gur minic a bhíonn an tseafóid i gcosamar an Bhéarlachais. I ndiaidh abairt fána beachtaíocht a léamh, níor mhiste féachaint leis an abairt a cheartú i gcaoi a gcuirfeadh ar ceal an t-éagruinneas. Cleachtadh tairbheach go leor é sin.

‘Cheannaigh Donnchadh Donn, an fear a chaill an bád, bád eile ina háit.’

Is fíor go bhfuil camóg idir an dá bhád; ach cé gur minic a labhraítear mar a scríobhtar, is annamh duine a déarfadh lena chéile comhrá ‘Cheannaigh Donnchadh Donn (camóg) an fear a chaill an bád (camóg) bád eile ina háit.’

‘Bhí a lán de na huibheacha sa chiseán ag an ngasúr bocht briste.’

Is cosúil gurb ag an ngasúr bocht briste a bhí a lán de na huibheacha a bhí sa chiseán.

‘Tá mórán daoine a théann chun an bhaile mhóir ar an mbus a shiúlann abhaile.’

Ní bus gan fónamh é an bus a shiúlann abhaile.

‘Ba mhaith leo go léir an té a bhí tar éis an chuid eile den fhoireann a shábháil a fheiceáil.’

Thuigfí as: ach, ina dhiaidh sin, ‘is doiligh ól gach síothlú.’

‘Beidh Pádraig ina fhear saibhir nuair a fhaigheann sé an dá mhíle punt.’

Más gnách Pádraig a bheith ag fáil dhá mhíle punt, ba cheart dó a bheith measartha saibhir cheana féin.

‘Is amhlaidh a fuarthas an t-airgead a bhí ag teastáil ó Pheadar ó Shéamas.’

Is dóigh go rabhthas ag iarraidh a rá gurbh ó Shéamas a fuarthas an t-airgead a bhí ag teastáil ó Pheadar.

‘Chonaic na taistealaithe bóthar a rith comhthreomhar leis an abhainn.’

Cén chaoi a raibh a fhios ag na taistealaithe an babhta reatha sin a bheith déanta ag an bhóthar?

‘Bheadh sé contúirteach go leor dóibh, dá mbeadh an ghaoth ag séideadh i dtreo na gcarraigeacha.’

Ach, gan a fhios a bheith againn cad é an rud é, ní heol dúinn méid na contúirte.

‘Dealaíonn an abhainn úd an dá pharóiste ó chéile.’

Corruair, nó de shíor? Más dealú fíorbhuan é, ba bheaichte a rá go bhfuil an abhainn úd ina críoch (teorainn) idir an dá pharóiste.

‘Ceiliúradh dob ea é ina mbíodh nósanna an tseansaoil agus nósanna na freacnairce measctha.’

Cad é an cineál freacnairce í ‘an freacnairc mheasctha’?

‘Ní dócha gur chuala éinne an léacht nach raibh sásta.’

Murar chuala éinne an léacht, cén chaoi arbh eol do éinne gur léacht í nach raibh sásta?

‘Tháinig faitíos ar an bhfear a tháinig trí ghábha gan áireamh ar an bhfarraige i láthair an Ard-Diúic.’

An amhlaidh a bhíodh an fear sin agus an tArd-Diúc ar an aon long?

‘Caillfidh an gabha sin a shláinte, mura stadann sé den ólachán.’

Cá mhinice ba riachtanach dó stad?

‘Bhíodar go léir sásta gur stad an bháisteach.’

Is cosúil gurbh fhearr leo an bháisteach ná an turadh.

‘Beidh an-mholadh go deo le fáil ag an té a thig ar shlí chun deireadh a chur le slaghdán.’

An té a thig, is fiú an-mholadh go deo é!

---

[1] Tuigfear, ar ndóigh, gur do na gnáthbhriathra atáthar ag tagairt anseo. Tá a fhoireann féin rialacha ag an Chopail .i. Is.

[2] ‘Foraisnéis’ .i. an briathar. ‘Iaraisnéis’ .i. iarmhar na faisnéise. B’fhéidir go bhfuil téarmaí ann is oiriúnaí ná iad sin; ach, má tá, níor éirigh liom teacht orthu. – S.Mac M.