Seanfhocail

Seanfhocail

Dála Ghaeilge na hÉireann, is fada ó Ghaeilge na hAlban bheith gann i seanfhocail – rud is fíorléir ón leabhar breá úd an tSirriam Mhic Neacail[1]. Is sa leabhar sin a chonacthas cuid dá bhfuil sa ghearrliosta seo thíos; agus i leabhair scéalta a chonacthas cuid eile thíos díobh. Bhí a bhformhór seo, agus a lán eile, ag seandaoine Reachlainne, chomh déanach le tríocha bliain ó shin.

Ní ‘aistriúchán’ mórán den Ghaeilge Éireannach atá le hais na seanfhocal Albanach anseo; óir meastar gur minic is oiriúnaí abairt mhíniúcháin ná lom-aistriúchán.

Ádh agus Mí-ádh

1. Bheir duine beatha air èiginn, ach cha toir e rath air èiginn.

(Gnóthóidh duine dícheallach beatha; ach, gan ádh, ní ghnóthóidh sé mórmhaoin.)

2. Cha toir muir no monadh a chuid o dhuine sona.

(Ar muir ná ar tír, ní thiocfaidh caill ar dhuine ádhúil.)

3. Duine gun rath gun seòl, is còir a chrochadh; agus fear aig am bi tuilleadh ’s a’ chòir, is còir a chrochadh[2].

(Duine gan ádh gan seift, ba cheart é a chrochadh; agus duine a mbíonn an iomarca den dá chuid aige, ba cheart é a chrochadh.)

4. Is duilich rath a chur air duine dona.

(Is doiligh rath a chur ar dhuine nach bhfuil rath i ndán dó.)

5. Is fheàrr a bhith gun chloinn na clann gun rath.

(Is fearr do dhuine bheith gan chlann ná a chlann a bheith gan rath.)

6. Is fheàrr a bhith sona na bhith saothaireach.

(Is fearr an t-ádh ná obair dhícheallach féin.)

7. Is fheàrr àdh na ealain.

(Is fearr ádh ná ealaín ná clisteacht.)

8. Is fheàrr an t-àdh na a’ mhoch-èirigh.

(An té a mbíonn an t-ádh air, ní miste dó codladh go headra.)

9. Is minig a bha rath air mall-thriallair[3].

(Is minic a bhí ádh ar thaistealaí mall.)

10. Is tric a bha fortan air luid, ’s a fhuair trusdar bean.

(Is iomaí cailín neamhsciobalta a fuair fear maith; agus is iomaí buachaill neamhsciobalta a fuair bean mhaith.)

Beatha agus bás

11. Am fear as fhaide bha beò riamh, fhuair e am bàs.

(An fear ab fhaide saol dá raibh riamh ann, fuair sé bás.)

12. Aog agus imrich a chlaoidheas taigheadas.

(Éag agus imirce, bíonn siad trom ar thíos.)

13. Bheir fòid a bhreith agus a bhàis fear gu àite air èiginn.

(Níl seachaint le déanamh ag duine ar fhód a bhreithe ná ar fhód a bháis.)

14. Cha chreid an òige gun tig an aois; ’s cha chreid an aois gun tig am bàs[4].

(Ní chreideann an óige go dtiocfaidh an aois; agus ní chreideann an aois go dtiocfaidh an bás.)

15. Cha chreid thu an t-Aog gus am faic thu an t-adhlac.

(Ní chreidfidh tú i gceart duine a bheith marbh nó go bhfeicfidh tú a adhlacadh.)

16. Chan eil easlaint gun ìocshlaint; ach chan eil tilleadh air an Aog.

(Níl tinneas ar bith nach féidir faoiseamh éigin a fháil uaidh; ach ní féidir tabhairt ar an bhás filleadh ar gcúl.)

17. Cha riaraich briathrachas bàs.

(Ní shásóidh briathra (truacánta) ar bith an bás.)

18. Cha tig am bàs an tig an t-àm.

(Ní thiocfaidh an t-éag nó go dtaga uair an éaga.)

19. Fear an t-saoghail fhada, cha bhi baoghal thuige.

(Fear an tsaoil fhada, is cian a bheidh sé saor ó bhaol báis.)

20. Thig fear an t-saoghail fhada as gach càs.

(Tiocfaidh fear an tsaoil fhada as gach guais.)

Cairdeas agus eascairdeas

21. Aig bainnsean ’s aig tòrraidhean aithnichear càirdean agus eòlaich.

(Ag bainiseacha agus ag tórraimh a fheictear gaolta agus lucht caidrimh le chéile.)

22. An uair as mò an èiginn, dearbhar an caraid dìleas.

(Is in aimsir chruacháis a aithnítear buanchara.)

23. Cha charaid ach caraid na h-airce.

(Ní cara an té nach cara le linn géibhinn é.)

24. Fuachd caraide agus fuachd anairt, cha do mhair e fada riamh.

(Ba ghairid riamh a mhair fuacht carad nó fuacht léine línéadaigh.)

25. Is fheàrr fuachd caraide na blàthas nàmhaid.

(Is fearr fuacht carad ná neamhfhuacht namhad. ‘Bláthas .i. ‘teocht’ – teochroí, mar dhea.)

26. Is math an sgàthan sùil caraide.

(Is aoibhinn an loinnir a feictear i súil dea-charad.)

27. Is draghaile caraid amaideach na nàmhaid glic.

(Is trioblóidí do dhuine cara amaideach ná namhaid cleasach.)

28. Is minig a bha beul luath aig droch charaid.

(Ba mhinic a bhí ‘béal bán’ ag droch-chara.)

29. Na innis do rùn do d’charaid gòrach no do d’nàmhaid glic.

(Ná lig do rún le cara gan chiall ná le namhaid cealgach.)

30. Trod chàirdean agus sìth nàimhdean, dà rud nach còir feairt a thoirt orra.

(Troid na gcarad nó síth na naimhde, dhá ní nach cóir mórán airde a thabhairt orthu.)

Críonnacht agus éigríonnacht

31. Am fear nach bi an aodann na creige, cha bhi eagal air.

(An fear a fhanann amach ó éadan na haille, ní heagal leis titim.)

32. Am fear nach glèidh na h-airm is an t-sìth, cha bhi aige an àm a chogaidh.

(An fear nach gcoimeádann a chuid arm le linn síochána, ní bhíonn siad aige nuair a thagann cogadh.)

33. Am fear nach seall roimhe, seallaidh e na dhèidh.

(An fear nach ndearcfaidh roimhe, dearcfaidh sé ina dhiaidh.)

34. Am fear nach toir an aire air a’ bheagan, chan airidh air an mòran.

(An fear nach cúram leis an beagán, ní hairí air an mórán.)

35. An rud a bhios nad bhroinn, cha bhi e nad thiomnadh.

(An mhaoin a bheidh caite agat, ní bheidh sé le háireamh i do thiomna.)

36. Cha bhi aon duine crìonna a-measg mìle amadan.

(Ní bhíonn oiread agus duine amháin críonna le fáil as measc míle amadán.)

37. Cha cheil amadan a bheachd.

(Ní féidir le hamadán rún a dhéanamh ar a bharúil ná a chuid smaointe.)

38. Cha duine glic a dh’innseas tric an-shocair[5].

(Ní críonna an té a labhraíonn go minic ar a anacair féin.)

39. Cha duine glic a thèid gu tric don bhaile mhòr.

(Ní críonna do dhuine dul go minic chun an bhaile mhóir, óir bíonn na cathuithe ansin).

40. Chan eil ann don t-seann amadan.

(Ní fíoramadán go seanamadán.)

41. Chan e a chosnar a nì saibhir ach na chaomhnar.

(Ní hé an méid a ghnóthaíonn duine ach an méid a shábhálann sé a dhéanfas saibhir é.)

42. Chan fhaodar a’ bhò a reic ’s a bainne òl.

(Ní féidir do dhuine a bhó a dhíol agus a bhleacht a choinneáil aige féin.)

43. Ge b’e nach stiùir coire bhrochain, cha stiùir e Coire Bhreacain[6].

(An té nach dtiocfadh leis coire bracháin a stiúradh (a ghiollacht) ní stiúrfaidh sé Coire Bhreacáin.)

44. Is glic nach meallar, ach cha ghlic a mheallar tric.

(Glic an té nach mealltar, corruair; ach ní glic an té a mhealltar go minic.

Fírinne agus bréag

45. Cha chreidear an fhìrinn o bheul nam breug.

(Ní chreidtear an fhírinne féin ó dhuine bréagach.)

46. Cha dèan am bodach breug ’s a chlann a-staigh.

(Ní insíonn bodach bréag in éisteacht a chlainne, ar eagla go n-inseodh duine acu an fhírinne air.)

47. Cha tig breug bho chridhe misgeach.

(Sceithidh fíon fírinne.)

48. Imridh fear nam breug cuimhne mhath a bhith aige.

(Ní mór do dhuine bréagach cuimhne mhaith a bheith aige.)

49. Is fheàrr a bhith bochd na bhith breugach.

(Is fearr do dhuine bheith bocht ná bheith bréagach.)

50. Tha aon chas nas leòr don fhìrinn, ach tuitidh a’ bhreug le trì.

(Is leor don fhírinne cos amháin féin; ach ní leor trí chos don bhréag.)

Grá agus neamhghrá

51. Ceilidh gràdh gràin.

(Folaíonn grá gráin (ach feiceann fuath a lán))

52. Cha tug gaol luath nach tug fuath clis.

(Is minic a d’éirigh grá tapa ina fhuath go tobann.)

53. Chan e dubh a dh’fhuathaicheas, ’s chan e geal a ghràdhaicheas.

(Ní ó dhubh a thagann gach fuath; agus ní ó gheal a thagann gach grá.)

54. Far am bi do chràdh bidh do làmh; far am bi do ghràdh bidh do thathaich.

(Beidh do lámh san áit a mbeidh do chrá (pian); beidh do thaithí san áit a mbeidh do ghrá.)

55. Socraichidh am pòsadh an gaol.

(Maolaíonn pósadh an grá.)

56. Trì nì a thig gun iarraidh: Gaol, Eud, agus Eagal.

(Trí ní a thagann, gan duine bheith ag tnúth leo: Grá, Éad, agus Eagla.)

Moladh agus cáineadh

57. An uair a sguireas am meur de shileadh, sguiridh am beul de mholadh.

(An uair a stadann an lámh de dháileadh, stadann an béal de mholadh.)

58. Cha deach eug na imrich nach d’fhuair moladh; agus cha do phòs nach d’fhuair càineadh.

(Níor éag aon duine, agus ní dhearna aon duine imirce i gcéin nár moladh é ina dhiaidh sin; agus ní dheachaigh aon duine saor ó cháineadh chomh luath agus a pósadh é.)

59. Is olc am bathar nach mol an ceannaiche.

(Is olc é an t-earra nach bhfaighidh moladh ón siopadóir.)

60. Is searbh a’ ghlòir nach fhaodar èisteachd.

(Moladh searbh é an moladh nach dtaitníonn leis an té a bhíonn á fháil.)

61. Mas math leat do mholadh, faigh bàs; mas math leat do chàineadh, pòs.

(Más maith leat do cháineadh, pós; agus más maith leat do mholadh, faigh bás.)

62. Mol am monadh, ’s na ruig e; dì-mhol a choille, ’s na fàg i[7].

(Mol an mhóin, agus seachain í; cáin an choill, agus taithigh í.)

Náire agus díth náire

63. An leanabh a dh’fhàgar dha fhèin, cuiridh e a mhàthair gu nàire.

(An leanbh a bhfágfar a dhóigh féin aige, cuirfidh sé náire ar a mháthair.)

64. Cha nàr do dhuine bean ga dhiùltadh no bàta ga fhàgail[8].

(Ní náir do dhuine diúltú a phósta a fháil ó bhean, nó gan breith in am ar long.)

65. Chan eil air duine gun nàire ach duine gun nàire thachairt ris.

(Bíonn buntáiste ag duine gan náire ach an uair a chastar a mhacasamhail féin air.)

66. Ge bu leat earras an domhain, na cuir e an coimheart ri d’ nàire.

(Maoin an domhain mhóir, ná cuir i gcomparáid (mar chúiteamh) é le cailliúint do náire.)

67. Is beò duine an-dèidh a shàrachadh, ach cha bheò e an-dèidh a nàrachadh.

(Is beo duine i ndiaidh a sháraithe, ach ní beo é i ndiaidh a náirithe.)

68. Làn beòil de bhiadh, agus làn baile de nàire.

(Lán doirn de shó, agus lán baile de náire.)

69. Ma dh’innseas duine nas lèir dha, innsidh e nas nàr dha.

(Má insíonn duine an méid a tharla dó, inseoidh sé nithe ba náireach dó.)

Pósadh

70. Ceannsaichidh a h-uile fear an droch-bhean, ach am fear aig am bi i.

(Gach fear ach a fear féin, cheansódh sé (dar leis) an bhean dholba.)

71. Cha bhi dùthchas aig mnaoi no aig sagart.

(Baile mná pósta baile a fir; agus baile sagairt an baile a gcuireann an Eaglais chuige é.)

72. Is bochd am pòsadh nach fheàrr na an dubh-chosnadh[9].

(Is bocht an pósadh nárbh fhearr do chailín ná í bheith ar fostú ag lucht feirme.)

73. Is diù teine fearn ùr;

Is diù duine duine mì-rùn;

Is diù dibhe fìon sean,

Ach ’s e diù an domhain droch bhean[10].

(Díogha connaidh fearn úr;

Díogha fir fear mírúin;

Díogha dí fíon sean;

Ach díogha na ndíogha drochbhean.)

74. Is truagh aig a bheil clann; ach is truaighe aig nach eil iad.

(Is trua an té a mbíonn cúram clainne air, ach is mó trua an té nach mbíonn aon duine aige.)

75. Mur tig ach Pàl, gabhar Pàl; ach ma thig nas fheàrr na Pàl, chan fhiach Pàl bonn-a-h-ochd[11].

(Mura dtaga ach Pól (ag iarraidh mná) glacfar leis; ach, má thagann fear is fearr, ní fiú Pól bonn a hocht.)

76. Na gabh tè mar mhnaoi ach tè air am bi athais agad.

(Ná pós bean ar bith nach léir duit locht amháin féin uirthi.)

77. Pòsadh thar na h-innearach, agus goisteachd thar muir[12].

(Cleamhnas sa charn aoiligh, agus cairdeas Críost i bhfad ó bhaile.)

Saibhreas agus daibhreas

78. Am fear falamh ’s e gun nì, suidhidh fada shios bho chàch.

(An fear atá folamh ó stór, is íseal a áit ag an bhord.)

79. An uair a chailleas duine a stòras, chan fhiù a sheòladh na a chomhairle.

(Nuair a chailleann duine a stór, ní bhíonn aird ar a chomhairle ná ar a threoir.)

80. Cha bhi am bochd sòghail saoibhir.

(Má chleachtann duine bocht an só, ní chruinneoidh sé saibhreas.)

81. Cha do dh’eug duine beairteach riamh gun dìleabach.

(B’annamh riamh fear mórmhaoine nach mbíodh ‘oidhre’ ar a thórramh.)

82. Chan fhaod duine fàs beairteach, mur lig a bhean leis.

(Ní féidir le fear éirí saibhir, mura ligfidh a bhean dó é.)

83. Cha robh caraid riamh aig duine bochd[13].

(Ní raibh cara riamh ag duine ar bith a bhí bocht.)

84. Is binn gach glòir bhon duine bheairteach; ach is searbh a’ chòir bhon aimbeairteach.

(Is binn le cách gach briathar toicí; ach ní bhíonn aird ar bhriathra bochtáin.)

85. Is buidhe le bochd eanraich, ged nach bi e lànbruich.

(Is buíoch bochtán ar son anraith, cé nach ndearnadh ach a leathbhruith.)

86. Is fada làmh an airc; ach ma ’s fhada, cha reamhar.

(Is fada lámh na bochtaineachta; ach is fada uaithi bheith ramhar.)

87. Is fhearr beagan stòrais na mòran chàirdean.

(Lón i do sparán féin an cara is fearr duit.)

88. Is iomadh cron a bhios air duine bochd.

(Is iomaí locht a fhaightear ar an duine bocht.)

89. Is misde na bochdan a bhith lìonmhor.

(B’fhearrde do na boicht gan mórán díobh a bheith san aonbhall.)

90. Is tric a bha urrainn gun nì, agus nì gun urrainn.

(Ba mhinic maoin ag fear gan éirim, agus fear na héirime gan í.)

91. Milidh airc iasad[14].

(Milleann airc iasacht.)

92. Sgaraidh aimbeartas deagh chomann.

(Chríochnódh bochtaineacht duine amháin an chomrádaíocht a bheadh idir beirt.)

93. Tionailidh maoin maoin, agus tionailidh fiachan fiachan.

(Cruinníonn maoin maoin, agus cruinníonn fiacha fiacha.)

Sláinte agus easláinte

94. An luibh nach fhaighear, chan i coibhreas (leighiseas).

(An luibh nach féidir a fáil, ní choiscfidh sí breoiteacht ná bás.)

95. Cha dèan aon cheirein duine slàn; ’s cha dèan aon sàth duine reamhar.

(Ceirín amháin ní dhéanfaidh othar slán; agus sáith amháin, ní chuirfidh feoil ar chnámh.)

96. Cha luaithe a sguireas an tinneas dhiot na thòisicheas an tachas ort[15].

(Chomh luath agus a imeoidh tinneas díot, tiocfaidh tochas ort.)

97. Chan eil easlainte gun ìocshlàinte; ach chan eil tilleadh air an Aog.

(Níl tinneas ar bith nach féidir a mhaolú; ach ní féidir moill a chur ar an bhás.)

98. Is iomadh rud a dh’fheumas an easlainte nach fheum an t-slàinte.

(Teastaíonn ón easlán mórán nach riachtanach don té atá slán.)

99. Is leigheas air gach tinn cneamh agus ìm a’ Mhàigh[16].

(Im na Bealtaine agus cneamh, leigheasfaidís othar ar bith a bheadh inleighis.)

100. Muin air muin a thig an easlainte; ach uidh air n-uidh thig an t-slàinte.

(I mullach a chéile a thagann angair na heasláinte; ach i ndiaidh a chéile go righin a thagann faoisimh na sláinte.)